‘Kayıp sekizinci kıta’ Zelandiya birinci defa nasıl haritalandırıldı, sonuçları ne olabilir?
Yunan filozof Aristoteles, astronom Batlamyus ve coğrafyacı Eratosthenes’in tanım ettiği hayali kıtaya, kartograflar Latince “güneydeki bilinmeyen toprak” manasına gelen Terra Australis Incognita ismini vermişlerdi.
Kıtanın, Klasik Yunan devrinde, coğrafik simetri nedeniyle, dünyanın öteki ucunda var olduğuna inanılıyordu.
Hollandalı kaşif Abel Tasman kıtayı bulmak için yola çıkmış ve 1642’de, bugün Yeni Zelanda dediğimiz ada ülkesini keşfetmişti. Fakat bulduğu yer, aradığına kıyasla çok küçüktü.
Zelandiya ismindeki bu kıtanın varlığı, bundan 375 yıl sonra ispatlanabilecekti.
Yüzde 94’ü suyun altında olduğu için birinci bakışta görünmez olan kıtaya, Yeni Zelanda yerlileri Mahorilerin lisanında “Māui’nin dorukları, vadileri ve düzlükleri” manasına gelen Te Riu-a-Māui ismi verildi.
Māui, Hawaii, Paskalya Adası ve Yeni Zelanda ortasındaki alana dağılmış olan adalarda yaşayan Polinezyalılar için mitolojik bir kahraman.
Yeni Zelanda Kraliyet Araştırma Enstitüsü’nden (GNS Science) bilim insanlarının yaptığı yeni araştırma Zelandiya’nın sonlarını birinci sefer ayrıntılarıyla ortaya koyuyor.
Bilimsel yayın Tectonics mecmuasında yayımlanan çalışma okyanusun tabanından çıkarılan kaya örnekleri kullanılarak yapıldı.
Araştırma kıtanın tam yüzey alanını birinci kere hesaplayarak beş milyon metrekare olduğunu buldu.
Peki neredeyse büsbütün okyanusun altındaki Zelandiya nasıl bir kıta sayılabilir?
Bunun jeolojiyle açıklanan bir karşılığı var.
Sekizinci kıtanın kökenleri yaklaşık 200 milyon yıl evvel kesimlere ayrılmaya başlayan ve bugün bildiğimiz kıtaları oluşturan antik muhteşem kıta Gondvana’ya kadar gidiyor.
Zelandiya’nın bundan 80 milyon yıl evvel ayrıldığı kestirim ediliyor, lakin komşuları Antarktika ve Avustralya’dan (Okyanusya) farklı olarak sonlarının büyük kısmı sular altında kaldı.
Kıtanın suyun üstünde kalan kısımları Yeni Zelanda adaları, Fransa’ya bağlı Yeni Kaledonya, Lord Howe Adası ve doğusundaki volkanik Ball’s Pyramid adasıydı.
Suyun altında olması Zelandiya’nın gereğince araştırılamamasına ve halinden hudutlarına farklı hususlarda tutarsız görüşlerin ortaya atılmasına sebep olmuştu.
Bugüne kadar Zelandiya’nın yalnızca güneyi haritalanmıştı.
Nick Mortimer öncülüğündeki yeni çalışma kıtanın kalan üçte ikilik kısmının de haritalanmasını sağladı.
Araştırmanın müellifleri, “Bu çalışma, 5 milyon metrekarelik Zelandiya kıtasının tamamının jeolojik haritalanmasına yönelik kara ve denizde yapılan araştırmaları tamamlıyor.” tabirlerini kullanıyor.
Araştırma için jeologlardan ve sismologlardan oluşan bir takım, ada kıyılarından bulunan örneklerin yanı sıra okyanus tabanı delinerek çıkarılan kaya örnekleri ve çökeltiler üzerinde çalıştı.
Bilim insanları bazaltları ve büyüklüklerine nazaran farklı kumtaşlarını tarihlendirip tahlil ettiler. Kumtaşlarının 95 milyon evvelki jeolojik periyot olan Geç Kretase’ye ilişkin olduğunu keşfettiler.
Bu taşlar 130 ila 110 milyon yıl evvelki Erken Kretase devrinden granit büyük çakılları ve volkanik küçük çakılları muhteva ediyordu.
Bazaltlar 40 milyon yıl evvelki Eosen devrine aitti.
Kayaların tarihlendirilmesi ve manyetik anomalilerin yorumlanması bilim insanlarının Kuzey Zelandiya’daki ana jeolojik noktaları haritalandırabilmesini sağladı.
Avrupa’daki birinci müşahede olarak kayıtlara geçen Abel Tasman’ın 1642’deki keşfinden bu yana, kıtayı arayanlar suları üzerinde seyahat yaparken aslında Zelandiya’nın üzerinden geçtiklerinden bihaberdiler.
Zelandiya’nın varlığına ait birinci gerçek ipuçları İskoç Tabiat Bilimci Sir James Hector tarafından toplandı.
James Hector, Yeni Zelanda’nın güneydoğu kıyısındaki adaları araştırmak üzere bir seyahate katılmış ve adaların jeolojisini incelemişti.
Hector, incelemeleri sonucu Yeni Zelanda’nın “güneye ve doğuya yanlışsız uzanan büyük bir kıta alanının doruğunu oluşturan ve şu anda sular altında olan bir sıradağın kalıntısı…” olduğunu bulmuştu.
1995’te Amerikalı jeofizikçi Bruce Luyendyk bölgeyi bir kıta olarak tasvir etmiş ve buraya Zelandiya ismini vermeyi önermişti.
Yer kabuğu temel olarak ikiye ayrılıyor. Kıtasal kabuk çoklukla 40 km derinlikte ve kalınlığı ortalama 10 km civarında olan okyanusal kabuktan bariz biçimde kalın.
Zelandiya tüm kıtalar üzere sürüklenirken o kadar fazla gerildi ki kabuğu bugün yalnızca 20 km kalındığına indi.
Nihayetinde bu incecik kıta suya battı. Olağan okyanusal kabuğun düzeyine inmese de suyun altında kayboldu.
Bilim insanları kabuğunun kalınlığına ve kayalarının cinsine bakarak Zelandiya’nın kıta olduğunu söylüyor.
Bunun bilimsel ilginin ötesinde sonuçları olabilir.
Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Mukavelesi, ülkelerin yasal sonlarını, kıyı şeritlerinden 370 km ötedeki Münhasır Ekonomik Bölgelerinin ilerisine taşımak için mineral ve petrol yataklarıyla birlikte “genişletilmiş kıta sahanlığı” talebinde bulunabileceklerini söylüyor.
Yeni Zelanda daha büyük bir kıtanın modülü olduğunu ispat edebilirse hudutlarını altı katına çıkarabilir. Bu da deniz araştırmaları için daha fazla fona erişebileceği manasına geliyor.