Lübnan nasıl iflas bayrağını çekti, gelecek için umut var mı?

Bu o denli bir ekonomik kriz ki, örneğini çok fazla yerde bulmak sıkıntı.

Mesela, bankada paranızın olduğunu düşünün. Bir sevdiğiniz, ölümcül bir hastalığın pençesine düştü. Tedavi için para gerek. Lakin bankaya gidip, kendi paranızı çekemiyorsunuz.

Böyle çaresiz durumlarda kalan Lübnanlılar, daha evvel hayal dahi edemeyecekleri işler yaptılar.

Kendi paralarını, birikimlerini çekebilmek için, ellerine silah alıp, banka şubelerinde insanları rehin aldılar.

Ekonomik çöküş, Lübnan Lirası’nın kıymetinin yüzde 98’den fazlasını silip, süpürdü. Döviz rezervleri yok oldu gitti. Yüzde 200’leri aşan enflasyon orta sınıfı yok etti. Şu anda ülkedeki birçok haneye 24 saat elektrik dahi verilemiyor.

Ülkenin borcunun Gayri Safi Yurt İçi Hasılası’na oranı son resmi dataların yayımlandığı 2020’de yüzde 150’ydi. Artık yüzde 300’lere yaklaştığı belirtiliyor, IMF’ye nazaran ıslahat adımları atılmazsa yüzde 500’leri bulabilir. Yani Lübnan’ın borcunu ödeyebilmesi için, tüm ülkenin kuruş harcamadan beş yıl çalışması gerekebilir.

Lübnan’da çalışan Associated Press Haber Ajansı Muhabiri Kareem Chehayeb’e nazaran, “insanların market alışverişlerinde neleri geride bırakmak zorunda kaldıklarını görmek”, gelir adaletsizliğini özetliyor. Ya da özel jeneratör satın alabilen bir aydınlık bir mahalleye, bir de başkasına bakmak.”

Chehayeb, “Bir vakitler, orta sınıf işleri olan ya da emekliye ayrılmış birçok kişi enflasyonla başa çıkabilmek için taksi sürücülüğü üzere öteki işler yapmak zorunda kalıyor” diyor.

Çöküşün nedenleri en az Lübnan’ın kendisi kadar karmaşık. Bir yandan da “klişe” denebilecek kadar da tanıdık.

BBC Türkçe’ye konuşan Londra’daki Asya, Afrika ve Yakın Doğu Araştırmaları Enstitüsü (SOAS) Orta Doğu Yöneticisi Prof. Lina Khatib, “Lübnan iktisadının çöküşünün esas nedeni yolsuzluk. Makûs idare de sorunu ağırlaştırdı” diyor.

Khatib, geçen yıl Milletlerarası Şeffaflık Kurumu’nun yolsuzluk sıralamasında Lübnan’ın 180 ülke ortasında 150. sırada olduğunu hatırlatıyor ve şöyle devam ediyor:

“Lübnan’daki siyasi seçkinler, öteki Arap ülkeleri üzere sorunun bir kesimi oldular. Mezhebi temsile dayalı idare sistemi de, yönetici seçkinlerdeki ulusal çıkar duygusu eksikliğini perçinledi.”

Doktora tezini Lübnan üzerine yazan Polis Akademisi Öğretim Üyesi Doç. Dr Murat Tınas da ülkedeki sistemin Lübnanlı üst kimliğinin, aidiyet hissinin gelişmemesine yol açtığı görüşünde:

“Modern Lübnan devleti, mezhepsel, feodal yapılarla uğraş etmek bir yana, bu yapıların üzerine kuruldu. Cumhurbaşkanı Maruni Hristiyan, Başbakan Sünni, Meclis Lideri da Şii olacak halinde. Ancak bu sistem, vatandaşlık kavramının toplumda ve ferdî şuurda yerleşmesine mahzur oluşturuyor.”

Lübnan’da yetkililer ve siyasetçiler, ilişkin oldukları siyasi kuruluşların, siyasi kuruluşlar da dini kurumların müdafaası altında.

Bürokrasideki makamlar, farklı din ve mezheplere ilişkin. Makamlar Hristiyanlar, Sünniler, Şiiler ve Dürziler ortasında paylaşılıyor.

Bir partinin başarısı, programına değil, mezheplerinin bayrağını nasıl taşıdığıyla ve ne kadar ganimet elde ettiğiyle ölçülüyor.

Doç. Dr Tınas, “Bütün bu mezhep kümelerinin önderleri devlet kaynaklarını, atamaları, ihaleleri evvel kendileri için kullanıyorlar. Kümelerini da ulufe dağıtarak kendilerine bağlı tutuyorlar. Kendi kümeleriyle da denetlenebilir, hesap verir bir bağları yok” diyor.

Tınas, Lübnan’da araştırma yaptığı 2015’te çıkan çöp toplama krizini örnek veriyor.

“Beyrut’ta aylarca çöp toplanmadı. Bunun sebebi, feodal başkanların çöp ihalesinin kime verileceğine bir türlü verememesiydi. “

Tabii dış faktörler de var. Daha evvel Lübnan dara düştüğünde memleketler arası bir kurtarma planı için Fransa diplomatik gücünü, başta Suudiler olmak üzere Körfez ülkeleri çek defterlerini kullanıyordu.

Suriye’deki iç savaş, turizmi ve ihracatı vurdu. İran’ın Hizbullah üzerinden Lübnan’da elde ettiği nüfuza kızan ABD’nin müttefikleri ve Körfez ülkeleri garantilerini geri çekti. Yatırım yapmadan evvel, kemer sıkma tedbirleri ve ıslahat isteyen Fransa da.

Anlaşamayanları anlaştıran liman patlaması

Patlama, çok büyük ölçülerdeki patlayıcı amonyum nitrat hususunun limanda yıllarca uygun şartlarda tutulmaması yüzünden oldu.

4 Ağustos 2020’de, dünyanın en büyük nükleer olmayan patlamalarından biri, Beyrut’un bir kısmını haritadan sildi, bir kısmını da yaşanamaz hale getirdi. 218 kişi öldü, binlerce kişi yaralandı. On binlerce kişi de konutlarını kaybetti. Ortadan üç yıl geçmesine rağmen şimdiye dek bir yetkili ceza almadı, soruşturma da ilerlemedi.

Peki, birbirleriyle anlaşamamalarıyla meşhur Lübnanlı siyasetçiler, nasıl oldu da sıkıntı kendi akıbetleri olduğunda birden saflarını sıklaştırmayı başardı.

Lina Khatib’e nazaran, “Lübnan’da yönetici seçkinlerin çok büyük siyasi uyuşmazlıkları olsa da, bu fonksiyonsuz statükodan çıkar sağlıyorlar. Khatib “Ne vakit bu statükoya halk şovları ya da liman patlamasından sonraki hesap verme davetleri üzere tehditler algılasalar bir ortaya gelirler” diyor.

‘Her kaygıya deva’ petrol ve doğalgaz

Tüm bu ümitsizlik hali içinde Fransız güç devi Total’in Lübnan kıyılarına yolladığı, petrol ve doğalgaz sondaj platformu ekonomik çöküşten çıkmak için umut ışığı oldu. Ya da çaresiz halka umut diye “pazarlandı”.

Hizbullah’ın süreksiz kabinedeki üyelerinden Kamu İşleri ve Ulaştırma Bakanı Ali Hamie, “Bu Lübnan için hayatta kalma problemi. İnşallah yıl sona ermeden olumlu sonuçlar alınacak ve Lübnan güç üreten bir ülke olacak. Bu bir umut ışığı veriyor” dedi.

Bu umut ışığı, Lübnan’ın geçen yıl İsrail ile imzaladığı Deniz Yetki Mutabakatı’yla mümkün oldu.

Teknik olarak İsrail’in kurulduğu 1948’den bu yana savaş halinde olan iki ülkenin, ABD’nin arabuluculuğuyla vardığı muahede 860 kilometrekarelik bir alanı kapsıyor.

Anlaşmayla İsrail ve Lübnan, Kariş ve Kana isimli mümkün doğalgaz yataklarından kimin, ne kadar faydalanacağı üzerinde uzlaştı.

Ama Prof. Lina Khatib’e nazaran bu, Lübnanlı siyasetçilerin tekrar tekrar başvurduğu bir taktik.

Khatib’in tabiriyle “Lübnanlı siyasetçiler giderek çaresizleşen halkı yatıştırmak için, bu türlü palavra umutlar pompalar.”

Gazeteci Chehayep de, Lübnan makamlarının yıllardır muhtemel gaz yataklarını her sıkıntıya deva bir umut olarak sunduklarını anlatıyor.

Chehayep birtakım varsayımlara nazaran “gazın gelir muhakkak gelir getireceğini ancak bu ölçünün ülkenin kamu borcunu çevirip, ekonomiyi canlandırmanın yanından bile geçemeyeceğini” söylüyor.