Fiyasko ve skandallardan günümüze: Fermuar 130 yaşında

Fermuar… Günlük hayatta giysilerden çanta ve ayakkabılara, çadırdan döşeklere kadar her alanda hayatı kolaylaştıran bir icat. Latince “kapatmak”, “sağlamlaştırmak” manalarına gelen “firmare” sözünden geliyor. Lakin bildiğimiz manada çağdaş fermuar bu yıl 130’uncu yılını doldursa da gelişim süreci hiç kolay olmamış.

Giysilerin iki ucunu birbirine tutturabilmek için fermuar kullanma denemeleri 1850’lerde başlamış. Öncesinde yüzyıllar boyunca kıyafet ve çantaları kapatabilmek için düğmeler, kancalar, bağcıklar kullanılır, bu iş için saatler harcanır ve sıklıkla ikinci bir kişinin yardımına muhtaçlık duyulurmuş.

Dikiş makinesinin mucitlerinden Elias Howe, 1851’de fermuar gibisi bir tasarım için patent alan birinci kişi oldu. Fakat kullanımı epeyce güç olan bu birinci model yüksek maliyeti nedeniyle de istek görmedi. O periyotta öteki fermuar denemeleri de süratle paslanması, bizatihi açılması, kullanımının güç olması ve her şeyden evvel çok değerliye gelmesi üzere nedenlerle başarısızlığa uğradı.

1893’te ABD’li mühendis Whitcomb Judson, fermuarı geliştirerek ayakkabılarda kullanılmak üzere patent aldı. Lakin çizmelerde uzun bağcıklara alternatif olarak geliştirilen fermuar sistemi Chicago fuarında görücüye çıktığında ilgi görmedi. Kaldı ki tasarım sıklıkla takılıyordu ve günümüzdeki fermuarlar üzere pratik değildi. Judson ortada kendini diğer icatlara verdi fakat fermuarı geliştirme yarışı Avrupa’ya yayılarak devam etti.

“Ayrılabilir tutturaç”

İsveçli mühendis Gideon Sundback 1913 yılında Judson’ın dizaynını geliştirerek çağdaş fermuarın önünü açan kancasız fermuarı buldu, 1917 yılında “ayrılabilir tutturaç” ismiyle patent aldı.

Fermuarın temel düzeneği seri olarak üretilme olgunluğuna ulaştığında birinci büyük alıcılardan biri ABD ordusu oldu. Fermuar, Birinci Dünya Savaşında asker postallarında ve donanmadaki su geçirmez kıyafetlerin dikiminde kullanıldı.

Fermuarın moda dünyasına ulaşması ve modada ihtilal yaratması ise 1930’lu yılların sonunu buldu. O periyotta alışıldık olduğu üzere bu yenilik de birinci olarak erkeklere hizmet etti. Halbuki uzun elbiseleri bağcık, kanca ve çengellerle tutturmak, asıl bayanlar için büyük zahmetti.

Kadınlar için bir tabu

Ancak bayanların kolay çıkarılabilen kıyafet giymesi uygun görülmüyordu ve bilhassa pantolon ağı bölgesinde fermuar, bayan modasında uzun yıllar yer bulamadı. Bağlama yerleri, dikkatlerin mahrem bölgeye odaklanmaması için yan taraflardaydı. Almanya’da erkeklerde bile pantolon fermuarının ortada yer alması 1960’lı yılları buldu. Kot pantolon ihtilali yaşanıp cinsiyetler ortası kıyafet ayrımı en azından pantolon alanında son buluncaya kadar.

Ancak fermuarın giysideki kullanımı günümüzde de hâlâ cinsiyete nazaran değişebiliyor. Erkeklerde giysiler fermuar sağdan kapatılacak formda dikilirken bayan modasında birtakım üreticiler fermuarı soldan kapanacak biçimde tasarlıyor. Bu gelenek aslında fermuarlar öncesinde, giysilerin düğmelendiği devirden geliyor. Erkekler düğmelerini kendi elleriyle sağdan iliklerken varlıklı bayanlar hizmetçileri tarafından giydirilirdi. Münasebetiyle düğme de karşı tarafta duran birinin kapatabileceği biçimde tasarlanırdı.

Ay’a bile gitti

ABD ordusunda kullanılmaya başlanmasının akabinde fermuarlar süratle yayıldı. Hatta Amerikan Havacılık ve Uzay Dairesinde (NASA) kullanıma girdikten sonra Ay’a bile gitti. 1969 yılında Ay’a inen NASA astronotlarının üstündeki basınca güçlü kıyafetlerde de fermuar kullanılmıştı.

Fermuar kullanım alanı yayılırken pop kültürünün de sembolleri ortasına girdi. Marlon Brando’nun 1953’teki “The Wild One” (Vahşi Hücum) ya da James Dean’in 1955’teki “Rebel Without a Cause” (Asi Gençlik) sinemalarındaki fermuarlı deri ceket ve pilot montları milyonların gönlünde taht kurdu.

1971’de rock kümesi Rolling Stones’un “Sticky Fingers” albüm kapağını Andy Warhol’un dizaynıyla fermuarlı yapması olay oldu. Fermuarı açınca müstehcen bir şey görünmemesine karşın periyodun İspanya diktatörü Franco albümün dağıtımını yasakladı.

130’uncu yılını geride bırakan fermuar artık skandalların değil, günlük hayatın bir modülü. Alanında dünyanın en büyüğü olan Japon YKK şirketi tek başına yılda 1,5 milyar fermuar üretiyor.