Didem Erbaş: İşlerim göç ve yerinden edilme temalarının etrafında dönüyor
Deniz Goran*
Didem Erbaş’la geçen ekim ayında, Çukurcuma’nın sağlı sollu antikacı dükkânları olan en bilindik yokuşunda, bir apartmanın giriş katında bulunan Simbart Projects’de buluşuyoruz.
Gizemli başlığını Alman direktör Werner Herzog’un 1984 üretimi sineması ‘Yeşil Karıncaların Düş Gördüğü Yer’den alan stant, sinemadan esinlenerek yaratmış olduğu yeni çalışmalarının yanı sıra, sanatkarın pandemi esnasında ürettiği işlerin ihtimamlı bir seçkisinden oluşuyor.
Didem Erbaş/Fotoğraf: Ali Cem Doğan
“Ben aslında o sinemaya denk geldim”
Filmi birkaç gün evvel izlediğimden ve tesirlerini hala hissettiğimden, aydınlık yerin içine adım atar atmaz gözüme birinci çarpan ayrıntı, sanatkarın kâğıt hamurundan yaratmış olduğu karınca yuvaları oluyor.
“İşlerim göç ve yerinden edilme temalarının etrafında döndüğünden, ben aslında o sinemaya denk geldim,” diye açıklıyor Erbaş.
‘Yeşil Karıncaların Düş Gördüğü Yer’ Avustralya’da uçsuz bucaksız çölün ortasında geçmekte. Sinemada, oranın ahalisi Aborijinler, yaşadıkları arazinin altında yeşil karıncaların düş gördüklerine ve uyandırıldıkları takdirde, bunun kıyamete yol açacağına dair bir batıl inanca sahiptirler. Bir şirket, uranyum aramak için araziyi mayınlamaya başlayınca, onlara mahzur olmaya kalkışırlar. Şirket yetkilileri Aborijinleri bu eforlarından vazgeçirmeye çalışırlar, lakin bu işe yaramayınca, onları bölgeden uzaklaştırmak için harekete geçerler.
“Uçaktan rastgele bir yerin haritası”
Mekânın girişinde, sanatkarın sineması izledikten sonra üretmiş olduğu birinci iş olan, ‘Bir Alanın Kurgusu’ isimli yerleştirme bulunuyor.
Didem Erbaş, ‘Bir Alanın Kurgusu’, 2022
Erbaş bana yapıtın ahşap, yayvan tabanını, “Uçaktan rastgele bir alanın haritasını” düşünerek tasarladığını belirttikten sonra, yüzünde anlayışlı bir tebessümle, onun enteresan biçimini birtakım ziyaretçilerin balinaya benzetmiş olduklarını ekliyor.
“Kurgusunu yapmak bir soyut resmi oluşturmak üzereydi benim için”
Bu düzlemin üstünde, kâğıt hamurundan heykelciklerle buluntu materyallerin ve nesnelerin göz alıcı bileşimi yer almakta. Pastel tonlara boyanmış olan el imali soyut formların ve karınca yuvalarının ortasından, masmavi bir muşamba, kanarya sarısına bulanmış bir boru, öteki temel renklere boyanmış mozaik taşları ve ekranı parçalanmış bir İpad gözüme ilişiyor.
“Kurgusunu yapmak bir soyut resmi oluşturmak üzereydi benim için, renklerin biraradalığı fotoğrafın altyapısına bir gönderme,” diye açıklama getiriyor sanatçı.
“Daha azı görmek istemekle, sadeleşmekle alakalı bir şey”
Soyuta eğilim sanatkarın pratiğinde sıkça yer alıyor. Ona yavaş yavaş yönelişini şöyle anlatıyor:
“Başta figürlü işler yapıyordum. Sonra figürlerin yüzleri yok olmaya başladı, akabinde bedenleri. Daha azı görmek istemekle, sadeleşmekle alakalı bir şey.”
Didem Erbaş, ‘Bir Alanın Kurgusu’
Erbaş’ı dinlerken, onun en erken çalışmalarından biri olan, ‘Pogrom Serisi’ (2013) aklıma geliyor. Seri, 6-7 Eylül 1955’te İstanbul’un Rum azınlığına karşı gerçekleşen ve onların toplu göçüne sebep olan, organize ataklara atıfta bulunduğu fotoğraflarından oluşuyor. Her birinde, yüzler ve figürler gittikçe daha az besbelli olurken, tarihi olayın dehşeti özgür, soyut betimlemelerle anımsatılıyor.
Bununla birlikte, Erbaş yaklaşımında kavramsal sıkıntılara öncelik verdiğinden, soyutlamanın onun için her vakit en son bir maksat olmadığının altını çiziyor.
“Bir sinema şeridi üzere ilerlemesini istedim”
‘Bir Alanın Kurgusu’nun çabucak gerisindeki duvarın biraz ilerisinde, beş çöl görüntüsünden oluşan bir fotoğraf serisi bulunmakta. Bunlar, sinemada, hareket halindeki bir aracın içinden çekilen bir sahnenin ekran imgelerinden yaratılmış. Her ufak boyut tuval üzerine yağlıboya, Erbaş’ın pandemi sırasında füzenle gerçekleştirmiş olduğu çizimlerle eşleştirilmiş.
“Bu kısmın bir sinema şeridi üzere ilerlemesini istedim,” diyor sanatçı, yan yana dizilmiş çalışmalarına yaklaşırken.
Eserlerin her biri, kısıtlı bir renk yelpazesi içerisinde –gökyüzü için kirli beyaz, kara kesimi için bej ve kahverengi tonlarında– soyuta geçişin farklı evrelerini yansıtmakta. Boyanın incecik sürülmüş olduğu kimi bölgelerde tuvalin dokusunun görünürlüğü, yüzeyler ortasındaki oyunun bir modülü.
İlkinde, başkalarına göre klasik bir kum doruğunu merkezine almış olan bir çöl görüntüsü yer almakta. Bir başkasındaysa, (eğer başlığı, ‘Toz Dumanı’ mevzuyu ele vermese) kompozisyonda baskın olan ağır fırça darbeleri, bir yangını ya da patlamayı, ve de tamamıyla soyutlamayı çağrıştırıyor. Ancak ön cephedeki beyaz dikdörtgen, ‘insansız arazinin sanayi artığı’ (ki bu temayı serinin öbür fotoğraflarında de görüyoruz), seyircinin dikkatini mevcut olan kara kesimine ve gökyüzüne çekiyor.
“Orada dört mevsimi görüyorum”
Didem Erbaş, ‘Toz Dumanı’, 2022, tuval üzerine yağlıboya
Uzak bir uzaklıktan, füzenle yapılmış çizimler isli, simsiyah kareler üzere görünüyorlar.
“Harita ya da topografya üzere, kuş bakışı bir imaja sahipler,” diye açıklıyor Erbaş.
Yaklaştıkça, girintili alanların göstergesi olan tek tek koyu çizgileri ve dağlık bölgeler için kâğıtta boş bırakılmış beyaz kısımları fark ediyorum.
Bu çizimlerin esin kaynağı, Erbaş’ın, Silivri’nin bir köyünün etrafında yaptığı uzun yürüyüşler. O köyde sanatkarın ebeveynlerinin bir çiftliği var.
“Yürüdüğüm yerlerden izler, işaretler taşıyorlar. Köye gittiğimde dört mevsimi görüyorum. Ayçiçeği, buğday, kanola her mevsimde ekilen biçilen farklı. Bazen sel bastığında ya da buz tuttuğu vakit, arazinin çekimlerini yapıp onlardan çizimler gerçekleştirdim.”
“Yeni bir marifet edinmek pratiğimin kıymetli bir parçası”
Sanatçı, materyal fiyatları arttığından, masrafları kısmak için, dolaşırken topladığı asma ya da söğüt ağacının kollarını bir tenekenin içinde yakarak kendi füzenini üretiyor.
Didem Erbaş, ‘Kıyı, Kemikler, Deniz I’, 2021
“Yeni bir maharet edinmek pratiğimin kıymetli bir kesimi,” diye belirten sanatçı akabinde bana bir yerleştirmesini gerçekleştirebilmek için nasıl vitray yapmayı öğrendiğini anlatıyor.
“Malzemeyi farklı bir bağlamda görebilmek heyecan verici”
“İmha etmeye çalışsan bir atık olarak etrafa geri dönüyor. Ayrıyeten, malzemeyi farklı bir bağlamda görebilmek her vakit heyecan verici,” yorumunda bulunduktan sonra, bana yerleştirmesi, ‘Bir Alanın Kurgusu’nda kullanmış olduğu alüminyum boru ve silikona işaret ederek, bu materyallerinin daha evvel öbür bir yapıtının modülü olduklarını belirtiyor.
“Oraya dair bir hassasiyetim var; bu çalışmalarıma da yansıyor”
Sanatçı Youtube’dan savaş imgeleri buluyor. Bunlar, Türkiye’deki ana akım televizyon kanallarının Güneydoğu’daki çatışma haberlerini aktarırken kullandıkları insansız hava aracıyla çekilmiş imgeler. Doğma büyüme İstanbullu olan Erbaş’ın ailesi aslen Malatya’dan.
“Oraya dair bir hassasiyetim var ve bu çalışmalarıma da yansıyor,” diye açıklıyor sanatçı.
Galeri çeşidimizin sonuna gerçek, art duvarın bir köşesinde asılı duran, uzaktan tezsiz görünen bir resme hakikat yöneliyoruz. Grinin farklı tonlarının ortasına kutuya benzeri, siyah siluetlerin serpiştirilmiş olduğu, ‘Gri Bölge’nin aslında bir kamera imajından oluşturulduğunu öğrenince, kuş bakışı bir binayı ve araçları fark ediveriyorum.
‘Gri Bölge’yle birebir duvarda, lakin duvarın öteki ucunda asılı olan, ‘Yeşil’ bir uçağı kısmi olarak resmediyor. Bu yeniden sanatkarın pandemi esnasında üretmiş olduğu kâğıt üzerine bir çalışması. Gece görüşünü parlak yeşil mürekkeple tasvir eden, bir başka drone imgesi yorumu.
“Filmde şirket yetkilileri Aborijinleri gitmeye ikna etmek için onlara yeşil bir uçak ikram ediyorlar. Sonunda Aborijinler, kendilerine dava açan şirkete karşı, mahkemeyi kaybediyorlar fakat uçak onlarda kalıyor. Stant bu küçük fotoğrafla son eriyor. Sinemadaki öyküyle yaşadığımız coğrafyada olanları nüanslı bir biçimde bir ortaya getiriyor,” diye bağlıyor Erbaş.
|
Didem Erbaş’ın, Yeşil Karıncaların Düş Gördüğü Yer ferdî standı 09.09.2022–29.10.2022 tarihleri ortasında Simbart Projects’de gerçekleşti. Didem Erbaş İKSV dayanağıyla 27 Eylül’e kadar Cité Internationale des Arts, Paris’te Türkiye Atölyesinde yer alacak. Bu atölye müddetince ürettiği işler, 13 Eylül’den itibaren açık stüdyoda ziyaret edilebilecek. Sanatçı, Türk-Amerikan Derneği’nin dayanağıyla Mayıs 2024’te School of Visual Arts, New York’ta ikametgâh programına başlayacak. |
Bu yazı birinci olarak Amerikan sanat-kültür mecmuası Exacting Clam’in 2023 Sonbahar sayısında İngilizce olarak yayımlandı. Sergiden fotoğraflar, Simbart Projects’in müsaadesiyle kullanıldı.