Ay’ın Güney Kutbu’ndaki keşifler neden ilgi uyandırıyor?
Jonathan O’Callaghan | BBC Future
Hindistan’ın Ay’ın Güney Kutbu’na gönderdiği Chandrayaan-3 misyonu ile daha evvel kimsenin iniş yapmadığı bu gizemli bölgeyle ilgili yeni bilgiler gelmeye başladı. ABD, Çin ve Rusya’nın da uzay aracı göndermeyi planladığı bu bölgeye neden bu kadar ilgi var?
Geçen hafta, Hindistan’ın insansız uzay aracı, Ay’ın soğuk ve kraterlerle kaplı güney kutup bölgesine yumuşak iniş yapan birinci araç oldu. 1960’lı ve 70’li yıllardaki Apollo misyonları Ay’ın ekvatoruna yakın bir yere inmişlerdi.
Hindistan’ın Chandrayaan-3 misyonuna ilişkin Vikram iniş aracı Güney Kutbu’na 600 km aralıkta indikten sonra Pragyaan robotu bölgeyi keşfetmeye başladı.
Bu iniş, insanların önümüzdeki on yıl içinde oraya ayak basmasının başlangıcı olarak görülüyor.
İngiltere’deki Açık Üniversite’de gezegen bilimci Simeon Barber, “Bunun gerçekleşiyor olduğunu görmek inanılmaz bir şey” diyor.
Hindistan ve Rusya’nın yanı sıra ABD ve Çin de gözlerini Ay’ın bu bölgesine dikmiş durumda. Orada Ay’ın en gizemli yanlarını araştırmayı ve hatta bunu en kısa vakitte hayata geçirmeyi umuyorlar.
Peki Ay’ın Güney Kutbu’nu bu kadar cazip kılan şey ne?
Chandrayaan-3 ve bavul büyüklüğündeki keşif aracı şimdiden bulundukları ortamdan kimi ipuçları gönderdi bile. Tozlu yüzeyde saniyede yaklaşık 1 cm süratle ilerleyen Pragyaan robotu, ana gemisinden birkaç metre uzaklaştı.
Hareket ederken sensörlerini Ay toprağına gömen araç, yüzeyin altındaki sıcaklıkta keskin bir düşüş tespit etti. Yüzeyde 50 santigrat derece C civarında olan sıcaklık, yüzeyin 8 cm altında -10C’ye düştü. Bu fark bilim insanlarını “şaşırttı”.
Araçtaki kimyasal tahlil ekipmanı da Ay toprağında sülfür, alüminyum, kalsiyum demir, titanyum, manganez, krom ve oksijen bulunduğunu gösteriyordu.
Bu birinci bulgular bilim insanlarının bu bölgeyi keşfetmeye neden istekli olduklarının da karşılığını taşıyor.
Dünya’nın 23,5 derecelik dönüş eksenine kıyasla Ay’ın 1,5 derecelik sığ dönüş ekseni, kutuplarındaki kimi kraterlerin hiç güneş ışığı görmemesi manasına geliyor. Bilim insanları bunun toprağa karışmış ya da yüzeyde açığa çıkmış halde ve birden fazla sudan oluşan bol ölçüde buz oluşumuna yol açtığına inanıyor.
Buzun hem astronotlar için hem de gelecekteki bilimsel keşifler için bir kaynak olarak kullanılabileceğine dair umutlar var. Hindistan’ın Yeni Delhi kentindeki Jawaharlal Nehru Üniversitesi’nde jeoloji profesörü Saumitra Mukherjee “Burası eşsiz bir yer” diyor. “Suyun varlığı çok kıymetli.”
Ay’da su buzu olduğuna dair en âlâ ispat, Ekim 2009’da boş bir roketin Güney Kutbu’ndaki bir kratere kasıtlı olarak çarptırıldığı bir NASA deneyinde elde edilmişti. ABD’deki Colorado Üniversitesi’nde gezegen bilimci Margaret Landis, “Malzemeler su olduğuna dair ispatlar içeriyordu” diyor. “Bu, Ay’da su buzuna dair tek direkt müşahedemiz.”
Ayrıca kutuplarda daha yüksek bir yansıma ve daha yüksek ölçüde hidrojen olduğuna işaret eden datalar var; bu da muhtemelen buzun bir sonucu.
Su buzuna ait bu son keşifler, Ay’ın ve bilhassa de Güney Kutbu’nun keşfine yönelik ilginin tekrar artmasına yol açtı.
Hindistan Uzay Araştırma Örgütü’nde (ISRO) eski bir mühendis olan ve şu anda İtalya’daki Trento Üniversitesi’nde çalışan Aanchal Sharma’ya nazaran, Hindistan’ın indirdiği araçlarla artık bilim insanları “Ay araştırmacılarının Ay toprağında su buzu bulunduğuna dair teorilerini test etmelerine” imkan sağlayacak.
Chandrayaan-3’ün bilgileri yararlı olacak elbette, fakat bilim insanlarını asıl heyecanlandıran Güney Kutbu’na daha yakın iniş yapacak sonraki misyonlar. Burada, kalıcı olarak gölgelenmiş bölgeler (PSR) ismi verilen kraterler bulunuyor. Bazen “ebedi karanlık kraterleri” olarak isimlendirilen bu kraterler, Güneş ışınlarının asla içlerine ulaşamayacağı açılara sahip olduklarından milyarlarca yıl boyunca potansiyel olarak buz depoladıkları söylenebilir. Güney Kutbu’nda Kuzey Kutbu’na kıyasla daha fazla krater var; bu durum muhtemelen yüzeye çarpan göktaşı sayısının fazlalığıyla ilgili ve Güney Kutbu’nu daha cazip bir amaç haline getiriyor.
PSR’lerdeki sıcaklıklar -200C’nin altına düşebilir, bu da onları buz aramak için uygun yerler haline getiriyor. 2024 sonlarında NASA’nın Ay’ın Güney Kutbu’na gidecek Viper isimli keşif aracı, bu PSR’lerden kimilerine girecek ve data toplayacak. ABD’li Intuitive Machines firması da 2024 başlarında bu bölgeye araç gönderebilir.
Hindistan’ın Japonya ile ortaklaşa gerçekleştireceği Chandrayaan-4 misyonu da Ay’ın Güney Kutbu’na yönelik olacak. Çin ve Rusya da bu bölgeye iniş yapmayı planlıyor.
İçme suyu ve oksijen kaynağı ihtimali
Su buzu bu ilgiyi artırıyor. Bol ölçüde bulunması ve erişilebilir olması halinde, hem Ay’daki insan yerleşimleri hem de güneş sisteminin daha uzak noktalarına yapılacak keşifler için kıymetli bir kaynak olabilir. Buz Ay toprağından temizlenmiş olursa, roket yakıtının değerli bir unsuru olan hidrojen ve oksijene ayrılabilir ya da insan yerleşimleri için potansiyel bir içme suyu ve oksijen kaynağı olabilir.
Uzayın derinliklerine seyahat ve Ay’da yaşama hayalleri düşünüldüğünden daha yakın. NASA, 2025 yılında Artemis III misyonu kapsamında 50 yıl sonra birinci kere bir SpaceX iniş aracıyla insanları Ay yüzeyine indirmeyi planlıyor. Güney Kutbu’nda bir bölgeye inecekler ve birinci kere direkt buz araştırması yapacaklar.
NASA’nın baş keşif uzmanı Jacob Bleacher, “Bu vazifenin ana maksatları kutup bölgelerinde nasıl iniş yapılacağını ve çalışılacağını öğrenmek” diyor. Güney Kutbu’nda evvelki misyonlarda keşfedilen buzun niteliğine bağlı olarak, astronotlar muhtemelen bir ölçü Dünya’ya geri getirmek için araçlar taşıyacaklar. Gelecekteki Artemis misyonları daha sonra bunu bir kaynak olarak kullanmaya çalışabilir.
Ay’ın yüzeyinde kullanılabilir diğer mineraller ile metaller de çıkarılabilir ve astronotlar tarafından orada hayatta kalmak için muhtaçlık duyacakları altyapıyı inşa etmek için kullanılabilir.
Ay’ın Güney Kutbu’nun bilimsel sırları
Ay’ın Güney Kutbu’nu keşfetmek için pek çok bilimsel neden de var.
Bilim insanları Ay’daki suyun kökenini çözmek istiyor. Milyarlarca yıl evvel Ay’daki volkanlar püskürtmüş, asteroitler, kuyruklu yıldızlar, hatta güneş rüzgârıyla taşınmış olabilir. Colorado Üniversitesi’nden Landis, “Ay’daki su konusunda hakikaten heyecan verici olan şey, kayalık gezegenlerin yaşanabilirliklerinin değerli bir modülü olan sularını nasıl elde ettiklerini anlamaktır” diyor. “Ay’ın suyunu nasıl elde ettiğini anlamak bize Dünya ve [diğer güneş sistemlerindeki] kayalık uzak gezegenler hakkında daha fazla bilgi verebilir.”
Ayrıca Çin’in Chang’e-4 keşif aracı, Ay’ın güney kutbuna yakın bir yerde geniş bir kraterin gömülü olduğuna dair ispatlar buldu. Bu krater Ay’ın erken devirlerinde şiddetli bir çarpışmadan kaynaklanıyor ve bilim insanları daha fazla bilgi edinmek istiyor. Arizona’daki Gezegen Bilimi Enstitüsü’nden Jianqing Feng, radar yoluyla “gömülü kraterin bir kesitini görebiliyoruz” diyor.
Artemis III astronotları için bilimsel gayeler belirlemek üzere seçilen ABD’nin Johns Hopkins Üniversitesi Uygulamalı Fizik Laboratuvarı’ndan gezegen bilimci Brett Denevi de güney kutbundaki arazinin Ay’daki en eski yerlerden biri olduğunu ve yakın vakitte volkanik faaliyete dair daha az ispat bulunduğunu belirtiyor.
“Bu, Dünya’da kaydedilmeyen erken güneş sistemi süreçlerinden kimilerine bakmak için şahane bir fırsat sunuyor” diyor. Denevi’nin takımı Ay’ın uzak yüzünde neden yakın yüzüne kıyasla çok daha fazla krater bulunduğu ve bir vakitler yüzeyini kaplamış olması mümkün magma okyanusunun niteliği üzere başka gizemleri de çözmek istiyor. “Ay hakkında hâlâ pek çok temel sorularımız var” diyor.
Chandrayaan-3 bu soruları yanıtlamak ve hatta tahminen de Ay’da yaşamak ve çalışmak için yalnızca bir başlangıç olabilir. Bleacher, “Ay’a güneş sisteminde nasıl hayatta kalacağımızı öğrenmek ve uzayı keşfetmek için bir plan oluşturmak üzere gidiyoruz” diyor.
“Ve güneş sisteminin tarihi hakkında bilgi edinebileceğiz.Bu hakikaten insanlık için bir sonraki büyük adım.”